Blog

Dros y flwyddyn ddiwethaf, rydym wedi bod yn ychwanegu enwau o sawl ffynhonnell ddiddorol i'r Rhestr. Nawr bod y gwaith ar rai ohonynt wedi'i gwblhau, meddyliwyd ei bod hi'n bryd blogio am rai o'r mwyaf diddorol yn eu mysg, fel eich bod yn gallu cael golwg fwy manwl ar waith y Rhestr.

Y ffynhonell gyntaf yw'r Mynegai i Enwau Lleoedd y Canu Barddol, y cawsom fynediad ati trwy gymwynas hael yr Athro Ann Parry-Owen. Fel mae'r enw'n awgrymu, daw'r enwau hyn o'r corpws enfawr o farddoniaeth Gymraeg ganoleosol sydd wedi cael ei olygu gan y Ganolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd yn Aberystwyth. Mae'r cerddi wedi'u rhannu'n ddau gorpws gwahanol, sef Cyfres Beirdd y Tywysogion - y rhai a gannodd i Dywysogion Cymru cyn colli ein hannibyniaeth, a Chyfres Beirdd yr Uchelwyr - y rhai a gannodd i deuluoedd bonedd Cymru ar ôl y goncwest.

Fel y byddwch yn gwybod os ydych wedi bod yn dilyn y Rhestr ers y cychwyn, mae llawer o enwau canoloesol ynddi yn barod, llawer ohonynt eto'n rhoddedig gan y Ganolfan. Mae'r rhan fwyaf ohonynt yn ffurfiau Lladin ar enwau lleoedd Cymru, gyda rhai ffurfiau Eingl-Normaneg a Saesneg, yn adlewyrchu statws y Lladin fel iaith weinyddiaeth a'r Eglwys, a'r Eingl-Normaneg fel iaith ddyddiol y goresgynwyr Normanaidd. Beth sy'n gwneud yr enwau o'r Mynegai mor werthfawr, ysywaeth, yw'r ffaith eu bod i gyd yn enwau canoloesol Cymraeg. Mae hyn yn ein galluogi i weld datblygiad enwau Cymraeg ein trefi a phentrefi dros y canrifoedd. Yn ogystal â hyn, ceir enwau Cymraeg ar lefydd sydd ond ag enw Saesneg heddiw, enwau ar lefydd sydd wedi diflannu, ac enwau sydd wedi newid cymaint nad oedd modd eu hadnabod bellach, fel Abermenwenfer yn ardal Tywyn, Meirionydd.

Un o themáu cyson y beirdd oedd i foli ysblander cartrefi eu noddwyr, ac er mwyn gwneud hyn, bu'n rhaid eu henwi. Mae nifer fawr o'r cartrefi hyn yn dal i fodoli, felly mae enwau'r Mynegai'n ein galluogi i olrhain hanes rhai o'n tai'n ôl canrifoedd. Enghraifft da o hyn yw Mathafarn yn Nyffryn Dyfi, sy'n dyddio'n ôl i o leiaf c.1317. Canai'r beirdd i noddwyr ledled Cymru, ac yn yr ardaloedd Cymraeg eu hiaith sydd bellach yn rhan o Loegr, fel Pengwern, Colunwy ac Ergyng, felly mae enwau o'r ffynhonnell hon i'w canfod ar hyd a lled y wlad. Mae'n debyg fod yno rai'n lleol i chi! Byddwch yn sylwi ein bod wedi cynnwys rhai o'r enwau ar lefydd yn Lloegr, os oeddent yn agos at y ffin, er mwyn dangos bod Cymru'r oesoedd canol yn fwy na Chymru heddiw, a'r Gymraeg yn perthyn i bob ran ohoni.

Cadwch lygad ar y blog hwn am wybodaeth am y ffynhonnellau eraill sydd wedi'u hychwanegu'n ddiweddar.

Byddwch wedi sylwi erbyn hyn bod map 1900 wedi dychwelyd i'r wefan ar ôl ychydig wythnosau o fod ar goll. Roedd hyn yn ganlyniad i newidiadau trwyddedu a thechnolegol y tu ôl i'r llen a oedd y tu hwnt i'n rheolaeth. Rydym yn falch o allu adrodd bod y problemau bellach wedi'u datrys, a'r dechnoleg wedi'i hadnewyddu. Yn wir, rydym yn gobeithio gallu ychwanegu haenau eraill o fapiau hanesyddol at y wefan yn y dyfodol. Ymddiheuriadau am unrhyw broblemau sydd wedi achosi gan y diffyg mapio dros dro. 

Un ymateb gyson a gafwyd yn yr holiaduron a anfonasom allan oedd bod eisiau gwella'r broses chwilio, a'i symleiddio, fel na fyddai angen sillafu'r enw yr oeddech yn chwilio amdano'n union debyg i'r ffurf a geir yn y Rhestr. Hynny yw, bod modd hepgor cyplysnodau. Rydym wedi gwneud hyn, felly mae'r broses chwilio'n haws i'w defnyddio nac erioed o'r blaen, ac rydym yn siŵr y byddwch yn dod o hyd i hyd yn oed mwy o wybodaeth!

Yn ogystal â hyn, rydym wedi ychwanegu'r gallu i chwilio fesul côd post, fel y gallwch ddod o hyd i'r enwau sydd o gwmpas eich cartref yn haws. Gobeithiwn y bydd y newidiadau hyn yn hwyluso'ch defnydd o'r Rhestr, ac yn peri i chi wario hyd yn oed mwy o amser yn pori trwyddi.

Mae’r Rhestr Enwau Lleoedd Hanesyddol wedi bodoli ers pum mlynedd bellach, ac mae’r tirlun ynghylch enwau lleoedd wedi newid yn sylweddol ers hynny. Sefydlwyd y Rhestr fel ymateb i’r pryder cynyddol bod treftadaeth enwau lleoedd Cymru’n cael ei cholli yn sgil pryniant tai yn yr ardaloedd Cymraeg eu hiaith, twf yn niferoedd y tai haf, a gor-dwristiaeth. Roedd gan y Rhestr ddau bwrpas; yn gyntaf, perswadio aelodau o’r cyhoedd i gadw enwau hanesyddol eu tai ac annog yr awdurdodau lleol i ddefnyddio enwau hanesyddol wrth enwi ac ail-enwi strydoedd a datblygiadau newydd, ac yn ail, i greu cofnod o holl gyfoeth enwau lleoedd Cymru, fel bod modd cadw’r enwau’n fyw, hyd yn oed yn yr achosion lle nad oeddent bellach yn weladwy ar waliau’r tai.

Ar ôl pum mlynedd o waith caled, rydym wedi profi cryn lwyddiant. Mae’r Rhestr bellach yn cynnwys ychydig dan 700,000 enw o 1254 ffynhonnell ac mae’r rhan fwyaf o’r awdurdodau lleol yn defnyddio ein data ac yn cadw enwau hanesyddol yn fyw trwy eu defnyddio ar arwyddion stryd. Rydym wedi rhoi dwsinau o sgyrsiau cyhoeddus ar bwnc enwau lleoedd, ar lein ac wyneb yn wyneb, ac mae rhai ohonynt ar gael ar sianel YouTube y Comisiwn Brenhinol. https://www.youtube.com/watch?v=HJccnH93BA0&t=8s Rydym wedi gweld gwelliant yn sgil sefydlu’r Rhestr, ond nid da lle gellir gwell.

Mae pumed penblwydd y Rhestr yn rhoi cyfle i ni gymryd stoc a gofyn barn y cyhoedd a’r arbennigwyr ynglŷn â sut gallen ni gryfhau’r Rhestr a’i hybu’n fwy effeithlon ymysg y cyhoedd, fel bod cymaint â phosibl o bobl Cymru’n gallu dysgu am ein henwau lleoedd ni. Llenwyd holiadur gan aelodau o’r cyhoedd, yn gofyn iddynt leisio eu barn am sut y gellid gwella’r Rhestr, a ffurfiwyd grŵp tasgio a gorffen gyda chynrychiolwyr o’r Llywodraeth, llywodraeth lleol, Cadw, Swyddfa Comisiynydd y Gymraeg a’r Ganolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd i ystyried beth fyddai’r camau nesaf i’w cymryd.

Mae’r broses honno bellach wedi’i chwblhau, a gallwch ddod o hyd i’r adroddiad terfynol yma.  Y gobaith yw y bydd dilyn cymhellion yr adroddiad yn fodd i ni dyfu’r Rhestr, a sicrhau ein bod yn cadw treftadaeth enwau lleoedd amhrisiadwy Cymru’n ddiogel i genedlaethau i ddod.

Fe fydd y rhai ohonoch sydd wedi bod yn dilyn hynt a helynt y Rhestr ers y dechrau'n cofio ein bod wedi bod yn ychwanegu enwau o Barochialia Edward Lhuyd bob yn dipyn ers ychydig flynyddoedd bellach. Mae Cofid a'r cyfnod clo wedi effeithio ar y gwaith yn anffodus, gan ei arafu'n ddirfawr, ac yn wir, mae trafferthion technegol wedi cynyddu at y broblem. Yn ogystal â hyn, tra wrthi'n ddyfal ar y Parochialia, rydym wedi derbyn nifer enfawr o enwau o ffynhonnellau torfol, sef Cynefin a GB1900, a rhaid oedd eu hychwanegu hwythau cyn gynted ag y byddai modd. Ond, er gwaethaf pawb a phopeth, ys dywedai'r hen Ddafydd, dechrau'r mis hwn yr uwchlwythwyd yr enwau olaf o'r Parochialia at y Rhestr. Mae'r rhan fwyaf ohonynt yn enwau o Fro Gŵyr a chyffiniau dinas Abertawe, a rhai yn eu mysg yn enwau Cymraeg ar lefydd a seisnigwyd ers lawer dydd.

Gellir olrhain enwau'r Parochialia fesul cyfrol, fan hyn:

Cyfrol cyntaf: https://enwaulleoeddhanesyddol.cbhc.gov.uk/enwaulleoedd/chwilio?q=&cty=00000000-0000-0000-0000-000000000000&src=38f920f0-e6d3-463d-a909-14fe9408ec92&yrf=&yrt=

Ail gyfrol: https://enwaulleoeddhanesyddol.cbhc.gov.uk/enwaulleoedd/chwilio?q=&cty=00000000-0000-0000-0000-000000000000&src=90b9eca5-448e-437b-a828-71fbda65a251&yrf=&yrt=&s=1&ps=10

Trydydd cyfrol: https://enwaulleoeddhanesyddol.cbhc.gov.uk/enwaulleoedd/chwilio?q=&cty=00000000-0000-0000-0000-000000000000&src=2b91c097-4836-4442-886e-c38d9ef29fd0&yrf=&yrt=&s=1&ps=10

Neu os ydych am edrych ar y cwbl lot ynghŷd, gellir dod o hyd iddo yma: https://enwaulleoeddhanesyddol.cbhc.gov.uk/enwaulleoedd/chwilio?q=&cty=00000000-0000-0000-0000-000000000000&src=00000000-0000-0000-0000-000000000000&yrf=1699&yrt=1699&s=1&ps=10

Edward Lhuyd, crewr y Parochialia oedd un o ffigyrau pwysicaf ei oes, a mwyaf ei gyfranniad i faes y Gymraeg ac Astudiaethau Celtaidd. Tra'n Guradur Amgueddfa Ashmole yn Rhydychen anfonodd tri chopi o'i holiadur i bob plwyf yng Nghymru, yn gofyn am wybodaeth ieithyddol, daeryddol, onomastig a gwyddonol am y plwyf. Cyhoeddwyd yr ymatebion mewn tri chyfrol yn Archeologia Cambrensis ym 1908. Mae'r ymatebion yn gabolfa o ran iaith, yn amrywio o Gymraeg i Saesneg a Lladin, weithiau o fewn yr un paragraff, ond maent yn drysorfa o wybodaeth am Gymru ar droad y ddeunawfed ganrif. Gwnaethom ganolbwyntio ar yr enwau lleoedd, yn amlwg, ond pan roddwyd gwybodaeth ychwanegol am y lleoliad, boed yn enw perchennog neu denant y tŷ, neu ychydig o hanes y lle, fe'i rhoddwyd yn y blwch nodiadau, fel help i'r hanesydd neu'r achydd.

Yn anffodus, ni fu'n bosibl i ni ddarganfod union leoliad pob enw. Mae llawer o'r plwyfi, yn enwedig yn y gogledd-ddwyrain a'r de-ddwyrain, wedi newid llawer dros y ddwy ganrif ers llunio'r Parochialia, a llawer o'r enwau wedi diflannu o dan y trefi a'r diwydiannau a dyfai yn yr ardaloedd hynny. Er gwaethaf hyn, mae'r enwau rheiny yn y Rhestr, a gallwch ddod o hyd iddynt yng nghanol daearyddol bob plwyf. Os ydych yn gwybod lleoliad un o'r llefydd hyn, a wnewch adael i ni wybod os gwelwch yn dda, fel y gallwn eu rhoi yn eu priod lefydd. Gallwch gysylltu â ni yma: https://enwaulleoeddhanesyddol.cbhc.gov.uk/cysylltu

Mae'r gwaith o ychwanegu enwau at y Rhestr yn parhau, a'r ffynhonnell nesaf rydym am ei defnyddio yw detholiad o bapurau fferm Argoed yn Nhalybont, Ceredigion a roddwyd i ni gan berchennog y fferm. Byddwn yn adrodd mwy unwaith bod yr enwau yn y Rhestr.

Mae'r Rhestr Enwau Lleoedd Hanesyddol wedi bodoli ers bron i bum mlynedd bellach, ac rydym wedi pasio sawl carreg filltir yn yr amser hynny. Rydym wedi dyblu nifer yr enwau yn y Rhestr i ychydig o dan 700,000 o'r ail ganrif OC hyd heddiw. Mae hyn ar sail gwaith caled ein partneriaid yn y prosiectau mwy, fel Cynefin a GB1900, grwpiau cymunedol megis Menter Iaith Sir Benfro, a'ch gwaith chi'r cyhoedd, o anfon eich enwau lleoedd i mewn atom.

Rydym wedi briffio'r Senedd a llywodraeth leol ar sut y gall y Rhestr gefnogi eu gwaith, a sut gall defnyddio enwau lleoedd hanesyddol oresgyn unrhyw ddadleuon ynghylch enwi strydoedd a llefydd eraill. Mae awdurdodau lleol a chyrff cyhoeddus ledled Cymru'n defnyddio ein data, ac awgryma'r ystadegau rydym wedi'u casglu ein bod yn gwneud gwahaniaeth ar lawr gwlad, gyda mwy o bobl yn ailfeddwl eu penderfyniad i newid enw lle hanesyddol.

Rydym wedi siarad â dwsinau o grwpiau cymunedol a chynhadleddau hanesyddol ar draws y wlad, ac fe allwch fod wedi ein clywed yn trafod enwau lleoedd ar Radio Cymru.

Fodd bynnag, rydym yn ymwybodol iawn bod llawer mwy i'w gwneud. Dyma paham rydym wedi lansio holiadur ar y wefan, i ddarganfod sut a phaham rydych chi'r cyhoedd yn ei defnyddio, a sut y credwch y gellir ei gwella. Mae'n hanfodol bod cymaint â phosibl yn ymateb, fel y gallwn gael y syniad gorau posibl o sut y gallwn weithio hyd yn oed yn galetach i warchod ein treftadaeth enwau lleoedd. Gallwch lenwi'r holiadur yma: https://form.jotform.com/220324467445353